Hericium erinaceus bo tak po łacinie nazywa się soplówka jeżowata (znana w piśmiennictwie anglosaskim jako Lion’s Mane) jest znanym ze swych bioaktywnych właściwości grzybem. Wykazano, że ma właściwości neuroprotekcyjne, hamuje procesy zapalne, redukuje stres oksydacyjny oraz chroni komórki nerwowe przed apoptozą.

Historia

Grzyby są stosowane w tradycyjnej medycynie ludowej od stuleci. Soplówka jeżowata jest saprotrofem, okazjonalnie także występuje na drzewach. Występuje w Azji, Europie i Ameryce Północnej, a od 2003 roku znajduje się na liście gatunków zagrożonych w 13 europejskich krajach. Z uwagi na swe korzystne właściwości grzyb ten znalazł się w diecie w krajach Azji Wschodniej. W tradycyjnej medycynie japońskiej czy chińskiej soplówka jeżowata była stosowana jako środek na zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego, wątroby czy nerek. Ostatnimi czasy coraz więcej się mówi o stosowaniu tego grzyba i zawartych w nim aktywnych substancji w leczeniu schorzeń neurologicznych oraz zaburzeń poznawczych. Co więcej, postuluje się, że zawarte w soplówce jeżowatej substancje mogą mieć efekt neuroprotekcyjny i chronić komórki nerwowe przed uszkodzeniem.

            W badaniach na Hericium erinaceus wykazano ich właściwości antyoksydacyjne [1], przeciwzapalne [2], hipolipomizujące [3], przeciwcukrzycowe [4-5]. Grzyb wzmaga syntezę czynnika wzrostu nerwów (NGF), hamuje odkładanie ß-amyloidu (Aß), a także chroni komórki nerwowe przed stresem oksydacyjnym. Na modelach zwierzęcych wykazano, że H. erinaceus może mieć korzystny wpływ na leczenia schorzeń takich jak zaburzenia funkcji poznawczych, choroba Alzheimera, udar, choroba Parkinsona, czy związany ze starzeniem się deficyt słuchu [6-8]. Obiecujące wyniki wykazano w leczeniu depresji [9-11].

Neurotrofiny

Neurotrofiny to substancje, które uczestniczą w procesie wzrostu i łączenia się neuronów. Odgrywają rolę w tworzeniu się połączeń między neuronami czyli synaps. U ssaków takimi neurotrofinami są NGF, BDNF, neurotrofina 3, 4/5 (NT3, NT 4/5).

NGF występuje głównie z mózgu, okolice przodomózgowia, hipokampu, kory. Zmiany w ścieżkach sygnałowych zależnych od neurotrofin są jednym z elementów choroby Alzheimera. NGF i jego ekspresja w hipokampie będzie z kolei miała znaczenie w działaniu pamięci i procesie uczenia się.

BDNF podobnie (największa jego ekspresja znajduje się w hipokampie i korzemózgowej) odpowiadaja m. in. za pamięć, uczenie się oraz wyższe procesy poznawcze. Poza mózgiem BDNF można znaleźć w narządach takich jak płuca, serce, śledziona, wątroba, grasica, przewód pokarmowy, skóra i mięśnie gładkie ścian naczyń krwionośnych. Dodatkowo BDNF odgrywa istotną rolę w regulacji nastroju. Dysfunkcja szlaków związanych z BDNF jest związana z takimi chorobami jak Alzheimera, schizofrenia, choroba Huntingtona czy zespół Retta [12].

Szczegóły dotyczące komórkowych mechanizmów działania neurotrofin wykraczają poza ramy tego artykułu i z punktu widzenie wiedzy na temat suplementów zdrowej diety nie są aż tak ważne – o ile nie jesteś zainteresowany lub zainteresowana biochemią kliniczną . Ważne jednak aby zrozumieć, że te czynniki aktywują receptory, a to finalnie związane jest z rozwijaniem się (neurogeneza) i ochroną neurocytów, neuroplastycznością, czy procesami pamięci. Obniżoną ekpresję BDNF stwierdza się w hipokampie (zakręt zębaty) pacjentów z chorobą Alzeheimera. Zaburzenia równowagi między proBDNF/BDNF i upośledzenie przemiany proBDNF w BDNF obserwuje się u chorych z zaburzeniami funkcji poznawczych, chorobach psychicznych oraz zaburzeniach lękowych. Mając powyższe na uwadze stwierdza się, że neurotrofiny i ich receptory stanowią interesujący obiekt w leczeniu schorzeń neurodegeneracyjnych. Podawanie neurotrofin nie przyniosło spodziewanych rezultatów, głównie za sprawą krótkiego czasu rozpadu cząsteczki oraz słabej przenikalności przez barierę krew-mózg. Pole do działania stanowią zatem naturalnie występujące w przyrodzie rośliny i grzyby, które stymulują endogenną produkcję tych substancji.

Komponenty

Z soplówki jeżowatej wyizolowano szereg aktywnych składników i metabolitów jak polisacharydy, erinacyny (związki o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwzapalnym). Erinacyny przechodzą przez barierę krew mózg i indukują wytwarzanie NGF. Inne związki – hericenony stymulują produkcję czynnika wzrostu nerwów (potencjalna rola w zapobieganiu i leczeniu chorób neurodegeneracyjnych, np. chorobie Alzheimera). Obecne fosfolipidy z kolei poprzez kinazę białkową C mogą redukować toksyczność czy odkładanie ß-amyloidu.

Badania naukowe

Aktualnie dysponujemy szeregiem badań naukowych nt. korzystnego wpływu pozyskanych metabolitów na komórki nerwowe. Znaczna część tych badań to badania in vitro czyli badania na komórkach w laboratorium. Wykonano też szereg badań in vivo na myszach. Większość tych badań została omówiona w publikacji Szućko-Kociuba i wsp. [13].

 Dysponujemy również wynikami badań klinicznych na ludziach, którym suplementowano preparat z soplówki jeżowatej. W 3 badaniach wykazano redukcję objawów lękowych, depresji oraz  poprawę jakości snu [14-16]. W kilku innych wykazano poprawę funkcji poznawczych [17-18]. Warto tu jednak zaznaczyć, że nie są to badania na dużych grupach pacjentów. Na koniec warto wspomnieć o ocenie negatywnych skutków stosowania spolówki jeżowatej. W żadnych z badań, nie opisano toksyczności metabolitów tego grzyba. Badania były jednak prowadzone na a nie na ludziach szczurach. U ludzi opisywano z kolei niekiedy reakcja alergiczne. Dodatkowo należy zauważyć, że nie ma też przebadanego i jasno oraz klarownie określonego dawkowania tego suplementu. Koleją trudnością jest przygotowanie suplementu dobrej jakości, który będzie zawierał te składniki i w odpowiedniej ilości, których skuteczność do tej pory badano.

Podsumowanie

Uważam, że aktualny stan wiedzy o soplówce jeżowatej i zawartych w niej metabolitach to dobry początek do dalszych badań klinicznych w celu stworzenia leków i suplementów diety. Na dzień dzisiejszy wydaje się to być obiecujący kierunek badań. Trudnością jest na pewno standaryzacja pozyskiwania odpowiedniej jakości preparatu, ekstraktu tego medycznego grzyba. Dopiero kiedy będziemy mieli wystandaryzowane metody pozyskiwania i identyfikacji zawartych metabolitów będzie można przeprowadzić rzetelne badania naukowe pod kątem wpływu soplówki jeżowatej na pamięć, funkcje poznawcze, mechanizmy neuroprotekcji czy objawy depresji. Opisywane szeroko w Internecie korzystne działanie m. in.  zapobieganie demencji, łagodzenie objawów depresji, zmniejszania ryzyka chorób serca, chorób nowotworowych nie zostały potwierdzone w dużych, wystandaryzowanych klinicznych badaniach. Stosując go bazujemy zatem bardziej na doświadczeniach tradycyjnej wschodniej medycyny, mając jednak za podparcie doświadczenia laboratoryjne z poszczególnymi aktywnymi metabolitami zawartymi w Lion’s Mane.

Piśmiennictwo

1. Rahman, M.A.; Abdullah, N.; Aminudin, N. Inhibitory effect on in vitro LDL oxidation and HMG Co-a reductase activity of the liquid-liquid partitioned fractions of Hericium erinaceus (Bull.) persoon (Lion’s Mane Mushroom). BioMed Res. Int. 2014, 2014, 828149.
2. Mori, K.; Ouchi, K.; Hirasawa, N. The Anti-Inflammatory Effects of Lion’s Mane Culinary-Medicinal Mushroom, Hericium erinaceus (Higher Basidiomycetes) in a Coculture System of 3T3-L1 Adipocytes and RAW264 Macrophages. Int. J. Med. Mushrooms 2015, 17, 609–618
3. Yang, B.K.; Park, J.B.; Song, C.H. Hypolipidemic effect of an exo-biopolymer produced from a submerged mycelial culture of Hericium erinaceus. Biosci. Biotechnol. Biochem. 2003, 67, 1292–1298.
4. Kawagishi, H.; Zhuang, C. Compounds for dementia from Hericium erinaceum. Drugs Future 2008, 33, 149–155
5. Liang, B.; Guo, Z.; Xie, F.; Zhao, A. Antihyperglycemic and antihyperlipidemic activities of aqueous extract of Hericium erinaceus in experimental diabetic rats. BMC Complement. Altern. Med. 2013, 13, 253
6. Mori, K.; Inatomi, S.; Ouchi, K.; Azumi, Y.; Tuchida, T. Improving effects of the mushroom Yamabushitake (Hericium erinaceus) on mild cognitive impairment: A double-blind placebo-controlled clinical trial. Phytother. Res. 2009, 23, 367–372
7. Tzeng, T.-T.; Chen, C.-C.; Lee, L.-Y.; Chen, W.-P.; Lu, C.-K.; Shen, C.-C.; Huang, F.C.-Y.; Chen, C.-C.; Young-Ji, S. Erinacine A-enriched Hericium erinaceus mycelium ameliorates Alzheimer’s disease-related pathologies in APPswe/PS1dE9 transgenic mice. J. Biomed. Sci. 2016, 23, 49
8. Lee, K.F.; Tung, S.Y.; Teng, C.C.; Shen, C.H.; Hsieh, M.C.; Huang, C.Y.; Lee, K.C.; Lee, L.Y.; Chen, W.P.; Chen, C.C.; et al. Post-Treatment with Erinacine A, a Derived Diterpenoid of H. erinaceus, Attenuates Neurotoxicity in MPTP Model of Parkinson’s Disease. Antioxidants 2020, 9, 137
9. Yao, W.; Zhang, J.C.; Dong, C.; Zhuang, C.; Hirota, S.; Inanaga, K.; Hashimoto, K. Effects of amycenone on serum levels of tumor necrosis factor-α, interleukin-10, and depression-like behavior in mice after lipopolysaccharide administration. Pharmacol.Biochem. Behav. 2015, 136, 7–12
10. Chiu, C.H.; Chyau, C.C.; Chen, C.C.; Lee, L.Y.; Chen, W.P.; Liu, J.L.; Lin, W.H.; Mong, M.C. Erinacine A-Enriched Hericium erinaceus Mycelium Produces Antidepressant-Like Effects through Modulating BDNF/PI3K/Akt/GSK-3β Signaling in Mice. Int. J. Mol. Sci. 2018, 19, 341.
11. Chong, P.S.; Fung, M.L.; Wong, K.H.; Lim, L.W. Therapeutic Potential of Hericium erinaceus for Depressive Disorder. Int. J. Mol.Sci. 2019, 21, 163
12. Martínez-Mármol, R.; Chai, Y.; Conroy, J.N.; Khan, Z.; Hong, S.M.; Kim, S.B.; Gormal, R.S.; Lee, D.H.; Lee, J.K.; Coulson, E.J.; et al. Hericerin derivatives activates a pan-neurotrophic pathway in central hippocampal neurons converging to ERK1/2 signalling enhancing spatial memory. J. Neurochem. 2023, 165, 791–808
13. Szućko-Kociuba, I.; Trzeciak-Ryczek, A.; Kupnicka, P.; Chlubek, D. Neurotrophic and Neuroprotective Effects of Hericium erinaceus. Int. J. Mol. Sci. 2023, 24, 15960
14. Vigna, L.; Morelli, F.; Agnelli, G.M.; Napolitano, F.; Ratto, D.; Occhinegro, A.; Di Iorio, C.; Savino, E.; Girometta, C.; Brandalise, F.; et al. Hericium erinaceus Improves Mood and Sleep Disorders in Patients Affected by Overweight or Obesity: Could Circulating Pro-BDNF and BDNF Be Potential Biomarkers? Evid.-Based Complement. Altern. Med. 2019, 2019, 7861297
15. Nagano,M.;Shimizu,K.;Kondo,R.;Hayashi,C.;Sato,D.;Kitagawa,K.;Ohnuki,K.Reductionofdepressionandanxietyby 4 weeks Hericium erinaceus intake. Biomed. Res. 2010, 31, 231–237.
16. Okamura,H.;Anno,N.;Tsuda,A.;Inokuchi,T.;Uchimura,N.;Inanaga,K.TheeffectsofHericiumerinaceus(Amyloban®3399) on sleep quality and subjective well-being among female undergraduate students: A pilot study. Pers. Med. Universe 2015, 4, 76–78
17. Saitsu,Y.;Nishide,A.;Kikushima,K.;Shimizu,K.;Ohnuki,K.Improvement of cognitive functions by oral intake of Hericium erinaceus. Biomed. Res. 2019, 40, 125–131
18. Kasahara,K.;Kaneko,N.;Shimizu,K. Effects of Hericium erinaceum on aged patients with impairment.GunmaMed.Suppl.2001, 76, 77-78. (In Japanese)

Grzyby chaga, a właściwie to Inonotus obliquus czyli Błyskoporek podkorowy jest pasożytniczym grzybem niszczącym drzewa – głównie brzozy. Jest dość powszechnie znany na 3 kontynentach, głównie w zimnym klimacie Ameryki Północnej (Kanada, północne stany USA), Azji (Rosja – Syberia, Kazachstan, Południowa Korea, Japonia), a także w północnej i centralnej Europie.

Historia

Historia stosowania Błyskoporka podkorowego sięga tysięcy lat przed naszą erą. Shen Nung, autor pierwszej chińskiej farmakopei (2696 p.n.e.) nazywa grzyb chaga „królem wszystkich ziół”. W kulturze europejskiej jednym z najstarszych dokumentów świadczącym o wykorzystaniu owocników grzybów nadrzewnych do celów leczniczych jest „Corpus Hippocraticum” napisany przez Hipokratesa z Kos w V wieku p.n.e. Nie wymienia on co prawda z nazwy chaga jednak zalecał stosować miąższ hubiaka pospolitego do kauteryzacji ran [1, 2].

Chaga jest obecny w mitologii ludów zamieszkujących północną Kanadę, np. Indian Kri. Spożywanie herbaty z chaga było popularne wśród ludów Syberii. Stosowano ją w leczeniu zaburzeń pracy przewodu pokarmowego, na trawienie czy odtruwanie organizmu. W XVI wieku w Rosji zaczęto stosować grzyb do leczenia nowotworów. Rdzenna ludność Syberii stosowała Błyskoporka do leczenia gruźlicy, schorzeń wątroby, zapalenia i wrzodów żołądka. Na Syberii mielono grzyby i dodawano do codziennych napojów, zup i potraw. Chantowie (lud zamieszkujący zachodnią Syberię) regularnie spożywał chaga pod postacią „herbaty” i w formie do palenia [3]. Herbatę przygotowywano z odciętych nożem maleńkich kawałków grzyba, a następnie wrzucano do gotującej się wody i gotowano na wolnym ogniu przez kilka minut.

Syberia z tamtejszym klimatem nie jest łatwym miejscem do życia. Ludność nauczyła się, że regularne spożywanie chaga chroni przed chorobami, podnosi witalność i pozwala żyć dłużej i w zdrowiu. W rejonach Rosji gdzie tradycyjnie spożywano chaga notuje się aktualnie mniejszy odsetek chorób nowotworowych [4]. Do dziś na Syberii, zamiast herbaty, używa się naparu ze sklerocjów. Jest on szczególnie popularny wśród leśników, myśliwych i zbieraczy grzybów i jagód. W Finlandii podczas II wojny światowej produkowano z niego substytut herbaty, który sprzedawano pod handlową nazwą Tikkatea (ang. woodpecker tea) [5].

Herbatę z chaga spożywano od wieków również w Chinach i Korei, jako środek zapobiegający i leczniczy w infekcjach, dolegliwościach układu pokarmowego, chorobach nowotworowych czy schorzeniach wątroby. Tradycja wykorzystania Błyskoporka podkorowego przyszła do Polski ze wschodu. W 1662 roku Jan Jonston (Jan z Szamotuł) w pracy „Dendrographia”, pisząc o brzozie, wzmiankuje o stosowaniu w lecznictwie jej drewna, kory, liści, gałęzi, soku i grzybów [1]. Używając określenia grzyby brzozowe, prawdopodobnie miał na myśli m.in. Inonotus obliquus. Grzyby można odnaleźć w polskich lasach szczególnie na terenach Podlasia, Puszczy Białowieskiej czy lasów olsztyńskiech.

Badania naukowe

Wyniki współczesnych badań wtórnych metabolitów wyizolowanych ze sklerocjów Inanotus obliquus  [6] wskazują na ich szeroką biologiczną aktywność i potencjalne właściwości, m.in. hipoglikemiczne [7], antywirusowe [8,9], antymutagenne [10], przeciwnowotworowe i cytostatycze [11-13] oraz antyoksydacyjne [14-15]. Z chaga wyizolowano szereg polisacharydów, protein, aminokwasów, minerałów oraz polifenoli o udokumentowanym korzystnym znaczeniu w działaniu antyoksydacyjnym, immunomodulacyjnym, przeciwzapalnym i przeciwnowotworowym [16]. Właściwości antyoksydacyjne chaga mają znaczenie w leczeniu i zapobieganiu chorobom nowotworowym, utrzymaniu zdrowego serca czy kontrolowaniu cukrzycy [17].

Przykładowo kwas betulinowy zawarty w chaga (obecny też w korze drzew m. in. brzozy) posiada właściwości przeciwzapalne, przeciwwirusowe i antyoksydacyjne [18].

W badaniach laboratoryjnych na niektórych nowotworowych liniach komórkowych (modele takie jak Walker 256 carcinosarcoma, MCF-7 adenocarcinoma sutka, sarcoma 180, carcinoma 755, komórki raka okrężnicy HT-29) stwierdzono ich wrażliwość na wyizolowane z chaga związki [19].

Specjalistom onkologii klinicznej zdecydowanie brakuje popartych naukowo danych na temat skuteczności takich terapii u ludzi. Nie można zatem myśleć w świetle aktualnej wiedzy o chaga, jako o terapii onkologicznej. Mogłoby to powiem opóźnić wdrożenie odpowiednio wcześnie skutecznego i sprawdzonego leczenia.   Należy jeszcze wspomnieć, że potrzebnych jest też więcej badań toksykologicznych ukierunkowanych na bezpieczeństwo stosowania ekstraktów ze Błyskoporka podkorowego. Nie zmienia to faktu, że produkty z chaga są dostępne na całym świecie jako suplementy diety, a opisywane mechanizmy działania zawartych w nich substancji wskazują na potencjalne korzyści dla zdrowia.

Piśmiennictwo

1. Szczepkowski A., Piętka J., Grzywacz A. 2013. Biologia i właściwości lecznicze błyskoporka podkorowego Inonotus obliquus (Fr.) Pilát. Sylwan 157 (3): 223−233.
2. Rolfe R. T, Rolfe F. W. 1974. The romance of the fungus world. An account of fungus life in its numerous guises, both real and legendary. Dover Publications, Inc., New York.
3. Moss, R. W. (2016). Chaga mushroom and cancer. Retrieved January, 16, 2023 from http://www.nrocrc.com/news/headline_news/2016/07/16/160.html.
4. Pilz, D. (2004). Chaga and other fungal resources: assessment of sustainable commercial harvesting in Khabarovsk and Primorsky Krais, Russia. Khabarovsk, Russia: Report prepared for Winrock International, Morrilton, Arkansas and the FOREST Project.
5. Fordjour E, Manful CF, Javed R, Galagedara LW, Cuss CW, Cheema M and Thomas R (2023), Chaga mushroom: a super-fungus with countless facets and untapped potential Front. Pharmacol. 14:1273786.
6. Zheng, W., Miao, K., Liu, Y., Zhao, Y., Zhang, M., Pan, S., et al. (2010). Chemical diversity of biologically active metabolites in the sclerotia of Inonotus obliquus and submerged culture strategies for up-regulating their production. Appl. Microbiol. Biotechnol. 87, 1237–1254. doi:10.1007/s00253-010-2682-4
7. Mizuno, T., Zhuang, C., Abe, K., Okamoto, H., Kiho, T., Ukai, S., et al. (1999). Antitumor and hypoglycemic activities of polysaccharides from the sclerotia and mycelia of Inonotus obliquus (Pers.: Fr.) Pil. (Aphyllophoromycetideae). Int. J.Med. Mushrooms 1 (4), 301–316. doi:10.1615/intjmedmushr.v1.i4.20.
8. Kahlos, K., Hiltunen, R., and v Schantz, M. (1984). 3beta-Hydroxy-lanosta-8,24-dien- 21-al, a new triterpene from inontus obliquus. Planta medica. 50 (02), 197–198. doi:10. 1055/s-2007-969674
9. Ichimura T., Otake T., Mori H., Maruyama S., 1999. HIV−1 protease inhibition and anti−HIV effect of natural and synthetic water−soluble ligninlike substance. Bioscience, Biotechnology, and Biochemistry 63 (12): 2202−2204.
10. Ham S .S., Kim S. H., Moon S. Y., Chung M. J., Cui C. B., Han E. K., Chung C. K., Choe M. 2009. Antimutagenic effects of subfractions of Chaga mushroom (Inonotus obliquus) extract. Mutation Research 672: 55−59.
11. Jiang J. H., Dou Y., Feng Y. J., Bondartseva M. A., Gao T. H., Chen F. M. 2007. The anti−tumor activity and MDR reversal properties of constituents from Inonotus obliquus. Mikologia i Fitopatologia 41 (5): 455−460.
12. Song Y., Hui J., Kou W., Xin R., Jia F., Wang N., Hu F., Zhang H., Liu H. 2008. Identification of Inonotus obliquus and analysis of antioxidation and antitumor activities of polysaccharides. Current Microbiology 57 (5): 454−462.
13. Chung M. J., Chung C. K., Jeong Y., Ham S. S. 2010. Anticancer activity of subfractions containing pure com− pounds of Chaga mushroom (Inonotus obliquus) extract in human cancer cells and in Balbc/c mice bearing Sarcoma−180 cells. Nutrition Research and Practice 4 (3): 177−182.
14. Mau J. L., Lin H. C., Chen C. C., 2002. Antioxidant properties of several medicinal mushrooms. Journal of Agricultural and Food Chemistry 50: 6072−6077.
15. Nakajima Y., Nishida H., Matsugo S., Konishi T. 2009. Cancer cell cytotoxicity of extracts and small phenolic compounds from Chaga [Inonotus obliquus (Persoon) Pilat]. J. Med. Food 12: 501−507.
16. Fordjour E, Manful CF, Javed R, Galagedara LW, Cuss CW, Cheema M, Thomas R. Chaga mushroom: a super-fungus with countless facets and untapped potential. Front Pharmacol. 2023 Dec 5;14:1273786.
17. Jiang, S., Shi, F., Lin, H., Ying, Y., Luo, L., Huang, D., et al. (2020). Inonotus obliquus polysaccharides induces apoptosis of lung cancer cells and alters energy metabolism via the LKB1/AMPK axis. Int. J. Biol. Macromol. 151, 12771286. doi:10.1016/j.ijbiomac. 2019.10.174.
18. Hordyjewska, A., Ostapiuk, A., Horecka, A., and Kurzepa, J. (2019). Betulin and betulinic acid: triterpenoids derivatives with a powerful biological potential. Phytochem. Rev. 18, 929–951. doi:10.1007/s11101-019-09623-1
19. Shin, Y., Tamai, Y., and Terazawa, M. (2000). Chemical Constituents of Inonotus obliquus I.: a new triterpene, 3β-hydroxy-8, 24-dien-lanosta-21, 23-lactone from sclerotium. Eurasian J. For. Res. 1, 43–50. doi:10.1615/IntJMedMushr.v2.i3.30

Badanie EKG czyli elektrokardiograficzne jest nieinwazyjnym narzędziem diagnostycznym powszechnie wykorzystywanym przez lekarzy internistów i kardiologów w diagnostyce chorób układu krążenia. Zapis EKG to graficzna prezentacja aktywności elektrycznej serca. Nie wchodząc bardzo w szczegóły klasyczny 12-odprowadzeniowy zapis jest to zapis potencjałów elektrycznych z 12 odprowadzeń umieszczonych na powierzchni ciała pacjenta.

Do każdej kończyny (każdej górnej i dolnej) przypina się elektrody, które są dwubiegunowe (I, II, III – takie mają standardowe nazwy) oraz jednobiegunowe (aVL, aVR, aVF – to ich nazwy). Ponadto do klatki piersiowej, w odpowiednich i standardowych miejscach przypina się elektrody przedsercowe, które są jednobiegunowe (V1-V6).

Następnie w określonym przedziale czasu, czasem krótszym a czasem dłuższym, dokonuje się rejestracji aktywności elektrycznej serca.

Wynik drukuje się na papierze milimetrowym. Analizą tego zapisu powinien się zająć specjalista kardiolog lub lekarz inne specjalności posiadający wiedzę w tym zakresie.

Ryc. Fizyczne podstawy jak elektryczna aktywność serca przekłada się na krzywą EKG.

Wskazania do badania

1. Pacjenci z rozpoznaną chorbą układu sercowo-naczyniowego w szczególności z chorobą niedokrwienną serca, np. chorzy po zabiegach angioplastyki czy chorzy po zawale serca.
2. Pacjenci z nadciśnieniem tętniczym.
3. Pacjenci z zaburzeniami rytmu serca.
4. Osoby zdrowe ale z podwyższonym ryzykiem sercowo-naczyniowym.
5. Osoby zdrowe bez podwyższonego ryzyka sercowo-naczyniowego ale za to:

1. > 40 roku życia w ramach przesiewowych badań lekarskich
2. Osoby leczone lekami, które mogą oddziaływać na serce i układ krążenia np. leki psychiatryczne
3. Osoby kwalifikowane do próby wysiłkowej
4. Osoby, których zawód wymaga dużej sprawności fizycznej
5. Sportowcy i osoby uprawiająco amatorsko sporty, które wykraczają poza łagodny – umiarkowany wysiłek fizyczny (biegi długodystansowe, nurkowanie), a szczególnie te osoby, które chcą podjąć taką aktywność fizyczną > 40 roku życia

Choroby układu krążenia stanowią główną przyczynę zgonów na świecie. Z uwagi na zmiany demograficzne odsetek osób w starszym wieku w społeczeństwach krajów rozwiniętych systematycznie zwiększa się, w konsekwencji czego aż 80% zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych dotyczy chorych powyżej 65 r.ż. Częstość choroby niedokrwiennej serca znacząco zwiększa się wraz z wiekiem: w grupie 65-75 lat odsetek ten wzrasta do 10-20%, zrównuje się zapadalność między kobietami i mężczyznami, a w najstarszych grupach wiekowych jest nawet wyższa wśród kobiet.
Ostry zespół wieńcowy (OZW) to manifestacja choroby wieńcowej o złożonym obrazie klinicznym, na którą składają się specyficzne lub niespecyficzne objawy kliniczne oraz wyniki badań dodatkowych, m.in. EKG, badań laboratoryjnych i badań obrazowych. W oparciu o obraz elektrokardiograficzny OZW tradycyjnie dzielimy (na podstawie stwierdzanych zmian w EKG) na te przebiegające z uniesieniem odcinka ST (STEMI) oraz bez przetrwałego uniesienia odcinka ST (NSTE-ACS). OZW klinicznie może przebiegać jako zawał serca (STEMI, NSTEMI) lub dusznica bolesna niestabilna (UA, NSTE-ACS). Z punktu widzenia diagnostyki inwazyjnej i wyboru leczenia warto jeszcze dokonać podziału OZW na przebiegające z zamknięciem tętnicy wieńcowej oraz przebiegające bez zamknięcia tętnicy wieńcowej (krytycznym jej zwężeniem przez zakrzep na pękniętej blaszce miażdżycowej). Podział na pierwszy rzut oka wydaje się dość skomplikowany ma on jednak znaczenie tylko dla lekarzy i personelu medycznego, który będzie kierował pacjenta do szpitala i zajmował się bezpośrednio leczeniem pacjenta.
Aktualnie obowiązująca czwarta definicja zawału serca wyróżnia 5 typów zawału serca 1 do 5 z wyróżnianymi w ich obrębie podtypami. Podstawą podziału jest mechanizm wystąpienia zawału serca. Zawał zatem zawałowi nierówny. Klasyczny typ 1 zawału to taki, który powstał w wyniku zamknięcia się tętnicy wieńcowej lub krytycznego jej zwężenia przez zakrzep krwi na pękniętej blaszce miażdżycowej. To upośledza przepływ krwi przez tętnicę wieńcową a fragment mięśnia sercowego będzie niedokrwiony.
Warunkiem podstawowym postawienia rozpoznania zawału serca jest stwierdzenie podwyższonej wartości markera martwicy mięśnia sercowego tzw. troponiny sercowej. Dusznicę bolesną niestabilną definiuje się natomiast jako zespół typowych dolegliwości dławicowych w spoczynku lub przy niewielkim wysiłku bez uwolnienia markerów martwicy miokardium, a także jako zaostrzenie wysiłkowych dolegliwości bólowych w klatce piersiowej w przewlekłym zespole wieńcowym czyli klasycznej stabilnej chorobie niedokrwiennej serca.
W Polsce rocznie rozpoznaje się > 100 000 przypadków OZW. Aktualnie szacuje się, że 30-40% pacjentów z OZW to pacjenci >75 roku życia. Tej grupy wiekowej dotyczy również największa śmiertelność z powodu OZW.

Odmienność patofizjologiczna populacji osób starszych

Starszy wiek łączy się z kruchością oraz większą ilością chorób towarzyszących, co skutkuje zarówno większym ryzykiem krwawień jak i incydentów niedokrwiennych. Proces starzenia się układu sercowo-naczyniowego przebiega ze wzrostem sztywności tętnic. Wynika to ze zmian strukturalnych w budowie ściany naczynia ale także z upośledzonej czynności śródbłonka (pierwszej warstwy komórek ściany naczynia). Cierpi na tym zdolność do wazodylatacji (regulacji rozszerzerzania się naczyń) i możliwości regulowania przepływu wieńcowego w warunkach niedokrwienia.

Inne elementy starzenia się serca to przerost koncentryczny lewej komory z dominacją komponenty tkanki łącznej, zwiększone ciśnienia w jamach serca, odkładanie się kolagenu w przestrzeniach międzykomórkowych miokardium, gorsza odpowiedź i zmniejszenie liczby receptorów beta-adrenergicznych, czy zachwianie równowagi w układzie krzepnięcia. Współwystępowanie zespołu kruchości czy niewydolności nerek w tej grupie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zdarzeń sercowo-naczyniowych.

Obraz kliniczny choroby

Typowy dla zawału serca, rozlany i rozpierający lub piekący ból w klatce piersiowej u osób starszych jest stosunkowo rzadki. Objawy innych chorób współistniejących i zaburzenia poznawcze mogą zniekształcać typowy obraz kliniczny OZW. Co więcej ponad połowa pacjentów z bólem w klatce piersiowej ma niewieńcową przyczynę dolegliwości. W badaniu SILVER-AMI wśród pacjentów >75 roku życia z zawałem serca 44% nie zgłaszało bólu w klatce piersiowej. Dotyczyło to również pacjentów ze STEMI (ok. 40%). Starsi chorzy mogą zatem nie prezentować typowego bólu, a częściej występują u nich zamaskowane objawy zawału. Należą do nich: duszność, zmęczenie, pogorszenie logicznego kontaktu, nudności, wymioty czy utrata apetytu. U części chorych z ograniczonymi rezerwami funkcjonalnymi w wieku starszym pierwszą manifestacją może być ostra niewydolność serca – wstrząs kardiogenny, obrzęk płuc lub zatrzymanie krążenia.

W zakresie badań laboratoryjnych służących diagnostyce OZW na pierwszym miejscu należy wymienić wysokoczułą troponinę sercową (hs-cT). hs-cT może być jednak podwyższona także w innych chorobach, w tym przewlekłej chorobie nerek czy niewydolności serca.

12-odprowadzeniowe EKG jest podstawowym narzędziem diagnostycznym w rozpoznawaniu OZW. Wytyczne zalecają by zapis EKG został wykonany w ciągu 10 minut od pierwszego kontaktu medycznego. W oparciu o wynik EKG pacjentów z bólem w klatce piersiowej wstępnie można zakwalifikować do jednej z dwóch grup: OZW z uniesieniem odcinka ST (STEMI) i OZW bez przetrwałego (>20 min) uniesienia odcinka ST (NSTE-ACS). Niestety ok. 70% pacjentów w starszym wieku ma nieprawidłowy zapis EKG niezależnie od niedokrwienia i zawału serca co mocno utrudnia interpretacje.

Leczenie szpitalne i po wypisie

Zawał serca jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia i powinien być leczony w warunkach szpitalnych. Podstawowe leczenie farmakologiczne i zabiegowe pacjenta z OZW będącego w starszym wieku nie różni się zasadniczo od standardowego postępowania dla pacjentów młodszych. Decyzja dotycząca sposobu leczenia zawału serca u pacjentów w wieku starszym powinna uwzględniać dane wskazujące, że wiek jest jednym z najsilniejszych predyktorów powikłań zabiegów angioplastyki wieńcowej (balonikowanie, wszczepienie stentów). Z drugiej strony, mimo ww. podwyższonego ryzyka rewaskularyzacja tętnicy dozawałowej przynosi podobne korzyści w tej grupie chorych w porównaniu do całej populacji. Wobec powyższego kwalifikacja pacjenta w wieku starszym do inwazyjnej strategii leczenia OZW powinna się opierać o całokształt obrazu klinicznego choroby z uwzględnieniem ryzyka i spodziewanych korzyści. Przed ostateczną kwalifikacją do koronarografii z zamiarem rewaskularyzacji wieńcowej wskazana jest optymalna diagnostyka różnicowa dolegliwości klinicznych pacjenta, jak również innych przyczyn elewacji markerów uszkodzenia miokardium, z uwzględnieniem zaostrzenia przewlekłej choroby nerek lub niewydolności serca, ciężkich infekcji ogólnoustrojowych, kryzy nadciśnieniowej, istotnych klinicznie zaburzeń rytmu serca, czy też kardiomiopatii takotsubo.  Uwzględnić należy stopień zaawansowania zespołu kruchości, funkcje poznawcze pacjenta, inne istotne obciążenia, szczególnie w aspekcie choroby nowotworowej oraz przewidywaną dalszą długość życia.

Leczenie rewaskularyzacyjne może być oparte zarówno o metody przezskórne (PCI), jak i kardiochirurgiczne (bypassy). W populacji osób w starszym wieku zabiegi PCI są preferowane z uwagi na mniejsze ryzyko powikłań, szczególnie w aspekcie pilnego przeprowadzenia procedury. Zabieg kardiochirurgiczny może być alternatywą dla pacjentów w bardzo dobrym stanie biologicznym i ze stwierdzoną wielonaczyniową chorobą wieńcową, bez jednoznacznej 1 tętnicy odpowiedzialnej za zawał serca lub zwężeniem pnia lewej tętnicy wieńcowej.

Każdy chory po zawale serca i wypisie ze szpitala powinien być następnie objęty leczeniem ambulatoryjnym pod kontrolą poradni kardiologicznej by stosowaną farmakoterapią minimalizować ryzyko kolejnego incydentu niedokrwiennego.

Piśmiennictwo

1. Byrne RA, Rossello X, Coughlan JJ, et al. 2023 ESC Guidelines for the management of acute coronary syndromes. Eur Heart J. 2023 Oct 12;44(38):3720-3826.
2. Neumann FJ, Sousa-Uva M, Ahlsson A et al. ESC Scientific Document Group. 2018 ESC/EACTS Guidelines on myocardial revascularization. Eur Heart J. 2019 Jan 7;40(2):87-165.
3. Thygesen K, Alpert JS, Jaffe AS, et al. Fourth Universal Definition of Myocardial Infarction (2018). J Am Coll Cardiol. Oct 30 2018;72(18):2231-2264.
4. Friedman A, Chudow J, Merritt Z, et al. Electrocardiogram abnormalities in older individuals by race and ethnicity. J Electrocardiol. 2020 Nov-Dec;63:91-93.
5. Hajduk AM, Saczynski JS, Tsang S, et al. Presentation, Treatment, and Outcomes of Older Adults Hospitalized for Acute Myocardial Infarction According to Cognitive Status: The SILVER-AMI Study. Am J Med. Jul 2021;134(7):910-917.
6. Hirlekar G, Libungan B, Karlsson T, Bäck M, Herlitz J, Albertsson P. Percutaneous coronary intervention in the very elderly with NSTE-ACS: the randomized 80+ study. Scand Cardiovasc J. Oct 2020;54(5):315-321.